عدالت بین المللی ازتیوری تا عمل

چکیده

یکی از بحث های مهم در حقوق بحث عدالت اجتماعی است و در طول تاریخ تلاش های چشمگیر برای تحکیم عدالت اجتماعی به سطح بین المللی صورت گرفته است. از این جمله تأسیس دیوان بین المللی جزایی (ICC) به عنوان اولین محکمۀ جزایی بین المللی در سال 1998 م به منظور رسیدگی به جنایات بین المللی ارتکابی است. با این وصف، دیوان مذکور در عمل نتوانسته حقوق جوامع ضعیف به خصوص مسلمانان را تأمین نماید و عملکرد دیوان در وضعیت ها و دوسیه ‏های مطرح شده در پیشگاه آن نشان می‏دهد که در خصوص دوسیه های ارجاع شده از سوی شورای امنیت با فقدان همکاری دولت ها نیز مواجه بوده است.

مبحث اول – عدالت و عدالت بین المللی و نهاد مسؤول آن:

بند اول – عدالت و عدالت بین المللی:

تعریف عدالت در اعلامیۀ جهانی حقوق بشر: در دیدگاه نویسندگان حقوق بشر، عدالت عبارت است از تساوی و برابری و از همین رو همواره در موارد مختلف آن بر تساوی، عدم تبعیض و حق برابر تأکید گردیده است. به عنوان مثال پس از آن که در مقدمۀ اعلامیه فلسفه شناسایی حقوق، ایجاد آزادی، عدالت و صلح در جهان معرفی شده است. در مادۀ 1 از برابری حیثیت و حقوق، در مادۀ 2 از عدم تمایز و تبعیض در برخورداری از حقوق، در مادۀ 7 از تساوی در برابر قانون، در مادۀ 10 از مساوات کامل در اقامۀ دعوا و در مادۀ 16 از تساوی حقوق زن و شوهر، به عنوان نمونه ها و جلوه های عدالت یاد شده است.[i]
تعریف عدالت در کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی: در مقدمۀ کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی با توجه و متابعت از اصولی که در منشور سازمان ملل اعلام شده است، حقوق برابر و غیر قابل انتقال کلیۀ اعضای خانوادۀ بشر مبنا و اساس عدالت در جهان دانسته شده است.[ii]
تعریف عدالت بین المللی در اساسنامۀ دیوان جزایی بین المللی: دیوان جزایی بین المللی با این فرض تأسيس شد که عدالت جزء اساسی صلح پایدار است. با این حال عدالت در اساسنامۀ دیوان کیفری بین المللی تعریف نشده، دیوان تحقق عدالت را به موضوع صلح و امنیت و رفاه پیوند می ‌زند و این تفسیر های مختلفی را به دنبال دارد؛ زیرا صلح و عدالت برای برخی، می تواند برای دیگران به معنای شرایط جنگ و بی عدالتی باشد.[iii]
عدالت جزایی: (Criminal justice) اجرای عدالت در مورد کسانی است که مرتکب امری جنایی شده‌اند.[iv]

بند دوم – دیوان جزای بین المللی لاهه:

چیستی دیوان جزای بین المللی لاهه: دیوان جزای بین‌المللی (International Criminal Court به اختصار ICC)، نخستین محکمۀ دایمی بین‌المللی برای رسیدگی به جرایم نسل‌ کشی، جنایات علیه بشریت، جنایت جنگی و جنایت تجاوز است که مقر آن در شهر لاهۀ هالند قرار دارد.[v]
ساختار و تشکیلات: دیوان بین ‌المللی جزایی از 4 رکن تشکیل یافته ‌است:

دفتر رییس: مسؤول اداری دیوان

شعبات رسیدگی: دیوان از سه شعبۀ تحقیقات مقدماتی، محاکمه و تجدید نظر تشکیل گردیده است.

دفتر سارنوالی: ‌مسؤول انجام تحقیقات در مورد جرایم داخل در صلاحیت دیوان.

دفتر ثبت: مسؤول جنبه ‎های غیر قضایی اداره و خدمات دیوان می ‌‎باشند.[vi]

صلاحیت‏ های دیوان بین المللی لاهه:

الف – از لحاظ موضوعی کدام قضایا را رسیدگی می نماید؛ این محکمه به جرایمی رسیدگی می‌کند که توسط اتباع یا در قلمرو یکی از کشور های عضو انجام شده باشد، یا اینکه با تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد به این دیوان احاله شده باشد. بر اساس مادۀ (5) اساسنامۀ روم، دیوان بین ‌المللی جزایی از لحاظ موضوعی قضایای ذیل را رسیدگی می نماید: نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت، جنایت جنگی و جنایت تجاوز.

ب – نوع صلاحیت های دیوان چیست: این دیوان دارای صلاحیت تکمیلی و شخصی است؛ صلاحیت تکمیلی که مسؤولیت اصلی در تعقیب و رسیدگی به جنایات موضوع صلاحیت دیوان با محکمه های ملی است و در صورت عدم تمایل یا توانایی دادگاه ‌های ملی یا نبود دستگاه قضایی مستقل و کارآمد، دیوان بین‌ المللی جزایی اِعمال صلاحیت خواهد کرد. به این ترتیب این دیوان مکمل محاکم ملی است؛ اما جایگزین یا جانشین آنان نیست.

مبحث دوم – مشکلات حقوقی دیوان جزای بین المللی لاهه:

بند اول – انتقادات موجود بر دیوان جزای بین المللی لاهه:

بسیاری از کشورها خواستار افزودن تروریزم و قاچاق مواد مخدر به این فهرست قضایای مورد رسیدگی این محکمه بودند؛ اما توافقی بر سر تعریف تروریزم حاصل نشد. در مورد قاچاق مواد مخدر نیز تصور می ‌شد که ممکن است عمدۀ منابع محدود این دادگاه، به رسیدگی به آن اختصاص یابد. هند نیز اصرار داشت که کاربرد جنگ‌ افزار هسته ‌یی و سایر جنگ‌ افزار کشتار جمعی به عنوان جنایت جنگی در صلاحیت دیوان باشد که این تلاش ناموفق ماند. برخی هم از این موضوع انتقاد کرده‌اند که اساسنامۀ روم جرایم را بیش از اندازه گسترده و مبهم تعریف کرده‌ است. به حیث نمونه دولت چین گفته ‌است که تعریف جنایت جنگی در این اساسنامه فراتر از تعریف آن در حقوق بین ‌الملل عُرفی است.[vii]

بند دوم – مشکلات قانونی دیوان جزای بین المللی لاهه:

در اساسنامۀ دیوان و سند عناصر جنایات، در قوانین ملی تعاریف جنایات موجود وارد نگردیده و قوانین ‏موجود با این

تعاریف همسو نگردیده که این عمل موجب انشعابات و اختلافات نامطلوبی در سطح بین‌ المللی در طرز تلقی عمومی کشورها از این ‏جنایات می‌گردد. یکی دیگر از مشکلات قانونی دیوان تعدد عناوین و وصف مجرمانه می باشد که این موضوع سبب می گردد، تا برخی از جنایات علیه بشریتِ مورد نظر دیوان با عناوین مجرمانۀ حقوق داخلی خلط ‏‌گردند.

مبحث سوم – مشکلات عملی دیوان بین المللی لاهه: متأسفانه در عمل، در سطح جامعۀ جهانی، اجرایی کردن مقررات دیوان و اساسنامۀ آن از سوی کشورها با مشکلاتی ‏همراه بوده است. برخی از کشورها تعقیب و محاکمه را فقط در خصوص بعضی از جنایات، مانند؛ جنایات جنگی و شکنجه ‏پذیرفته ‌اند و یا بر اساس «عُرف بین‌ المللی» تعقیب را فقط نسبت به جنایات نژادپرستی و علیه بشریت قبول کرده‌اند. ‏بسیاری از کشورها نیز صلاحیت جهانی را در مورد این جنایات به ‌طور نسبی اعمال کرده ‌اند. ‏[viii]

این دیوان در عمل نتوانسته حقوق جوامع ضعیف، به خصوص مسلمانان را تأمین یا جنایت کاران علیه مسلمانان را مجازات نمایند. علاوه بر آن به حیث یک ساختار فشارآور بالای جوامع اسلامی استفاده شده است، به طور مثال؛ حمایت آمریکا از اسراییل برای جلوگیری از محاکمۀ مقامات نظامی اسراییلی، منجر به تضعیف دیوان شده‌است[ix] و علی رغم نقض فاحش حقوق کودکان در غزه، دیوان بین ‌المللی کیفری چشم خود را بر جنایات اسراییل بسته است.

نتیجه گیری

راهکارهایی که مردم و حکومت ها را در برپایی عدالت راهنمایی و یاری می‌کنند عبارتند از: قانون صحیح، قانون ‌گرایی، عدالت اخلاقی، شایسته سالاری، نظارت اجتماعی ، پیوند استوار حکومت و مردم، مبارزۀ قاطع با ستمگران.
جنایاتی که دیوان جزایی بین ‌المللی به آنها رسیدگی می‌ کند، از بدترین و زشت‌ ترین مظاهر بی‌ عدالتی در جهان هستند.
دیوان بین ‎المللی کیفری مکمل محاکم ملی است و صرفاً تحت شرایطی مبادرت به اِعمال صلاحیت می نماید.
با وجود تلاش های متعدد که به سطح بین المللی صورت گرفته است، تا حال هم عدالت به شکل تیوریک باقی مانده و تحکیم عدالت به معنای واقعی آن در جهان مثل یک آرمان و امید باقی مانده است.

پیشنهادات

برای تحکیم عدالت قوانین عملی، شفاف و دارای ضمانت وضع گردد؛ یعنی قانونگذار باید قانون را بر مبنای مصالح واقعی و نفس ‌الامری وضع کند؛ زیرا قانون بدون پشتوانه نمی ‌تواند، به حال جامعه مفید باشد.
با ظلم و ستمگری و مبارزه و و روحیۀ عدالت خواهی در گسترۀ جامعه بیدار و شگوفا شود.
برای جلوگیری از انشعابات و اختلافات در طرز تلقی عمومی کشورها، تعاریف عناصر جنایات موجود در دیوان در قوانین ملی کشور ها نیز وارد شود.
کشورهای عضو دیوان بین المللی جزا، به منظور ‏اجرایی ساختن تعهدات مندرج در اساسنامه، قوانین ملی خود شان را مهیا و آماده سازند، تا از لحاظ ماهوی و شکلی امکان ‏اجرایی نمودن مقررات دیوان و اساسنامۀ آن فراهم گردد. ‏

سؤالات

عدالت چیست و چه مفهومی را افاده می‏ نماید؛ زیرا بشر از اول پیدایش و در هر جای دنیا، در پی عدالت است؛ پس این عدالت واقعاً چیست که انسانها این همه دلباختۀ آن اند؟
از لحاظ فقه و دیدگاه های حقوقی و قانونی عدالت را چگونه تعریف نموده اند؛ به عبارت دیگر قوانین داخلی افغانستان و اعلامیه ها و کنوانسیون های بین المللی، از عدالت چه تعاریف و تعبیرهایی دارند؟
عدالت بین المللی چیست؛ کدام موضوعات مربوط عدالت بین المللی می شود و تعریف عدالت بین المللی را از کجا باید جستجو نمود؟
کدام نهاد در سطح بین المللی مسؤولیت تعریف، تطبیق و نظارت از عدالت بین المللی را دارد و بیشترین ساحۀ کار آن بر کدام موضوعات حقوقی ناظر است؟
دیوان جزای بین المللی لاهه از لحاظ قانونی و حقوقی، چه مشکلات را واقعاً دارد که نتوانسته است به وظایف خود عمل یا آنرا اجرا نماید؟
از نظر عملی دیوان جزای بین المللی لاهه چقدر در اجرای وظایف خود توانا بوده است و چه کارهایی کرده است و چه در اجرای چه کارهایی ضعیف عمل نموده است؟
نتیجه گیری شما از بحث در خصوص روز عدالت بین المللی، نهاد مسؤول و تطبیق عدالت در عمل چیست؟
پیشنهادات شما برای تطبیق عدالت در سطح داخلی و بین المللی چیست؟ یا به عبارت دیگر چه کارهایی باید صورت گیرد، تا عدالت به وجه درست آن اجرا و عملی گردد؟

[i] – سایت انسانی، https://ensani.irمبانی اعلامیه حقوق بشر در ترازوی قرآن، نویسندگان: سید موسی صدر

منبع : پژوهشهای قرآنی 1382 شماره 34 ویژه نامه قرآن و حقوق.

[ii] – میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی سازمان ملل متحد مصوبه 62 دسامبر 6

[iii] – پشمی بهرام، نژندی منش هیبت الله، انعکاس نظریه های عدالت کیفری در اساسنامه دیوان کیفری بین المللی، آموزه های حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی،دوره نزدهم،شماره ۲۳،بهار-تاستان ۱۴۰۱ https://cld.razavi.ac.ir/article_1694.html

[iv] – https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AA_%DAو%A9%DB%8C%D9%81%D8%B1%DB%8C

[v] – ویکی پیدیا https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%DB%8C%D9%81%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C

[vi] – https://netherlands.mfa.gov.ir/portal/GeneralCategoryServices/4647

[vii] – ویکی پیدیا https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%DB%8C%D9%81%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C

[viii] – فلاحیان همایون، پیامدهای الحاق ج.ا.ا به دیوان بین المللی کیفری، حقوقی بین المللی 1385 شماره 35.

https://ensani.ir/fa/article/123725/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D9%82-%D8%AC.%D8%A7.%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C-%DA%A9%DB%8C%D9%81%D8%B1%DB%8C

[ix] – ویکی پیدیا https://fa.m.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%DB%8C%D9%81%D8%B1%DB%8C_%D8%A8%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C