چکیده
در طول تاریخ استفاده از نیروی کار کودکان همواره امری معمول و متداول بوده و پدیده ی نوظهور نیست و یکی از معضلات جوامع در حال توسعه، پدیده ی کودکان کار می باشد. کودکان کار به گروهی از کودکان گفته می شود که به کار در بیرون از خانه اشتغال دارند.
کودکی در افغانستان سخت و دشوار است. روایت مردمان این سرزمین بسیار تلخ است؛ اما تلخ‌تر از آن روایت کودکانی است که با مشکلات و دشواری از دنیای کودکی فاصله گرفته و ناخواسته به دنیای بزرگسالی قدم میگذارند. این کودکان همپای رنج و درد ناشی از مشکلات اقتصادی والدین پای به بستر خوف ناک جامعه گذاشته و در مواجهه با سختی‌ها با انجام کارهای شاقه در معرض آسیب قرار دارند.
کودکان بر اساس کنوانیسیون بین المللی حقوق کودک نباید کار کنند و دولت بر اساس این کنوانسیون و قوانین ملی موظف است که برای دسترسی اطفال به حقوق اساسی، مانند؛ تعلیم و تربیت، صحت، تفریح و سرگرمی سالم تلاش کنند.
آموزش و توانمند سازی کودکان کار، بهترین راه برای توقف چرخه ی مبدل شدن کودک کار امروز به پدر و مادر کودک کار فردا خواهد بود. به این ترتیب کودکان کار امروز مبدل به شهروندان مطلوب و مؤثر فردا خواهند شد.
کودک کار کیست؟
کودک کار به کودکی اطلاق میشود که به واسطهی فقر، مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا توسط باند و مافیا به مدت طولانی و مستمر به کار گرفته میشود.[1]
کودک کار بر اساس مادهی (1) پیمان نامه حقوق کودک، به افرادی اطلاق می شود که زیر ۱۸ سال می‌باشند و کار می‌کنند، خانواده ندارند، یا امکان دسترسی به خانواده ی برخی از آنها وجود ندارد و بازگشت آنها نیز به خانواده امکان دارد و خانواده نیز منتظر بازگشت آنها است و همین طور کودکانی که خانواده منتظر آنان نمیگردد.[2]
مهم‌ترین عامل تباهی جوامع و ملت ها، بی‌توجهی به اطفال از جوانب مختلف باشد؛ زیرا اطفال امروز بزرگان فردای یک جامعه و ملت اند و آینده سازانِ جوامع بشری محسوب می شوند. به همین جهت اگر در راستای تربیت درست آنان تلاش صورت گیرد و توجه مسؤولان جوامع بشری به سمت آن معطوف شود، آینده ی جوامع بشری روشن و به سوی ترقی خواهد بود.[3]
لذا در چارچوب دفاع و حمایت از کودکان موظف هستیم که به زندگی دشوار کودکان کار و کاهش رنج های آنان توجه کنیم و به دلیل سوء استفاده های جنسی و جسمی که این کودکان با آن مواجه هستند، خیلی راحت تر در معرض گرفتار شدن در باند تبهکاران قرار دارند و در نتیجه جامعه را به سمت جرم و جنایت سوق می دهند، در نتیجه امنیت و سلامت اجتماعی جامعه را در معرض خطر قرار میگیرد.[4]
علل به وجود آمدن پدیده ی کودکان کار و گسترش روز افزون تعداد آنها
اگر بخواهیم علل ایجاد پدیده ی کودکان کار را در یک دسته بندی جا بدهیم، باید به موارد زیر اشاره کنیم:
الف) عوامل اقتصادی: مانند فقر، بیعدالتی، بیکاری، فاصلۀ طبقاتی، توزیع نا عادلانهی ثروت، تقاضا برای کارگر ارزان در کارگاه های کوچک غیر رسمی، عدم توازن کسب و کار.[5]
ب) عوامل فرهنگی و اجتماعی: از جمله ساختار و ازدیاد جمعیت، مهاجرت، جنگ، تغییر ارزش های اجتماعی و فرهنگی، فاصله بین نسل ها و تضاد های اجتماعی، نارسایی و کمبود قوانین حمایتی از کودکان، نبود سازمان های حمایت از کودکان و وجود نگرش ها و باورهای نادرست و تبعیضآمیز از جمله نگرش به کودك به عنوان منبع در آمد.
ج) عوامل خانوادگی: مانند خانواده های پرجمعیت، اعتیاد در خانواده، وجود بیماری های روانی در خانواده، ناآگاهی والدین از نیازهای کودکان و رفتارهای مناسب با آنها.
د) عوامل فردی یا روانی: مانند ویژگی های شخصیتی کودکان، ظرفیت روانی و توانمندی کودکان در برخورد با مشکلات زندگی، بحران بلوغ و تأثیرات آن.[6]
در افغانستان در حال حاضر که بیش از دو میلیون کودک سرگرم کارهای شاقه اند و نزدیک به چهار میلیون تن از رفتن به مکتب محروم شده اند. امارتِ اسلامی کمکاری و بی‌توجهی حکومت پیشین را علت موجودیت کودکان کار دانسته میگوید که تلاشها برای بهبود وضعیت کودکان در کشور آغاز شده اند.
بلال کریمی معاون سخنگوی امارت اسلامی میگوید: «در بخش اقتصاد و تعلیم، امارت اسلامی پلان های زیادی زیر دست دارد، تا یک فضای تعلیمی برای نسل نو، به ویژه به کودکان مساعد شود و وضعیت اقتصادی شان هم بهبود پیدا کند.»[7]
به اساس ماده ی ۳۲ کنوانسیون بینالمللی حقوق کودک استثمارکودکان ممنوع می باشد، در ضمن عضویت افغانستان در این کنوانسیون در قوانین ملی افغانستان (مواد ۲۲ و ۶۳ قانون حمایت طفل منتشره جریده ی رسمی شماره ی (۱۳۳۴) مؤرخ (۲۰ حوت سال ۱۳۹۷ هـ.ش) و ماده ی ۶۱۳ کود جزا منتشرهی جریده ی رسمی شماره (۱۲۶۰) مؤرخ (۲۵ ثور سال ۱۳۹۶هـ.ش )، بهره کشی اقتصادی و استثمارکودکان ممنوع بوده و در ماده ی ۱۳ قانون کار منتشره ی جریده ی رسمی شماره (۹۶۶) مؤرخ (۱۶قوس سال ۱۳۸۷هـ. ش)، یکی از شرایط استخدام کارمند تکمیل سن هجده می‌گردد.
ماده ی (۲۲) قانون حمایت کودک در این خصوص چنین صراحت دارد: «(۱) هرگونه بهره کشی اقتصادی یا جنسی از اطفال ممنوع است. (۲) وزارتها و ادارات دولتی ذیربط مکلف اند، به منظور جلوگیری از بهره کشی از طفل، تدابیر لازم را اتخاذ نمایند.»
ماده ی (۶۳) قانون حمایت کودک در این مورد چنین حکم مینماید: «(۱) استخدام نوجوانان به کارهای فزیکی، ثقیل، مضر صحت و زیرزمینی، اجرای کار شبانه یا اضافه کاری یا مسافرت به منظور انجام کار رسمی مطابق احکام قانون کار ممنوع می‌گردد. متخلف طبق احکام قانون مجازات می گردد. (۲) نوجوانانی که پانزده سالگی را تکمیل نموده باشند، مطابق احکام قانون به حیث کارآموز استخدام شده می توانند.»
مادهی (۱۳) قانون کار افغانستان موضوع را چنین بیان و تحدید نموده است: «(۱) شخصی به حیث کارکن استخدام شده می تواند که واجد شرایط ذیل باشد:
۱- داشتن تابعیت افغانستان.
۲ – اکمال سن هجده سالگی. برای کارکنان درعرصه ی كارهای خفیفه اكمال سن پانزده سالگی و برای کارآموزان اکمال سن چهارده سالگی.
۳ – ارایه ی سند آموزش حرفه به تأیید وزارت کار و امور اجتماعی، شهدا و معلولین.
کارکنان خدماتی از این حکم مستثنی است.
۴ – ارایه ی سند صحی از مراجع صحی وزارت صحت عامه.
۵ – ارایه ی سند فراغت تعلیم یا تحصیل (برای مأمور)
(۲) مشخصات یا شرایط استخدام مامورین در سند تقنینی مربوط تنطیم می‌گردد.
(۳) محاسبه و تثبیت سن استخدام به کار، با در نظرداشت روز و ماه به رویت سال تولد مندرج تذکره ی تابعیت، هنگام شمول به کار که در دفتر سوانح کارکن درج میشود، صورت میگیرد. بعد از شمول به کار تغییر سن مندرج دفتر سوانح کارکن مدار اعتبار بینالمللی.
(۴) توظیف نوجوانان دارای سن کمتر از (۱۸) سال در کارهای مضر صحت که خطر عدم رشد فزیکی یا معلولیت در آن متصور باشد، ممنوع است.
(۵) شرایط استخدام، مکلفیت و قرارداد کار اتباع خارجی در ادارات دولتی و غیر دولتی و مؤسسات خارجی مقیم افغانستان توسط سند تقنینی مربوط تنظیم می‌گردد.
کارکنان خارجی ادارات دیپلوماتیک و سازمانهای بین المللی از این حکم مستثنی بوده، تابع توافقات یا قراردادهای دو جانبه و قوانین بین المللی می‌باشند.
(۶) کارکنان جدید الشمول داخلی و خارجی در ادارات مکلف اند، حین استخدام، معرفینامه (جواز کار) از وزارت کار و امور اجتماعی، شهدا و معلولین را حصول و ارایه نمایند.»
و ماده ی (۶۱۳) کود جزاء در این زمینه اینگونه هدایت می دهد: «شخصی که طفل را در کارهای فزیکی، ثقیل، مضرصحت، زیرزمینی، شبانه یا اضافه کاری استخدام نماید، یا طفل را به منظور کار به مسافرت مجبور سازد، به جزای نقدی از ده هزار تا سی هزار افغانی محکوم می گردد.»
با وجود وفرت ممنوعیت بهره کشی کودکان در قوانین ملی و بین المللی افزایش تعداد کودکان کار روز افزون می باشد، لذا توجه باید نمود که چه خلاهای قانونی و عملی در این زمینه وجود دارد که در نتیجه ی آن کودکان کار به وجود آمده و تعداد آنها روز افزون است؛ برای دریافت پاسخ مناسب به این پرسش موارد آتی را می توان به حیث دلایل به وجود آمدن و افزایش کودکان کار در نظر گرفت:
- عدم اجراء و تطبیق قانون.
- نبود میکانیزم کارا و مؤثر در راستای حفظ قانون و نظم جامعه.
- عدم موجودیت ضمانت مدنی و تأمینات در ضمن ضمانت اجرایی جزایی.
- اقتصاد متکی به جنایت که به چگونگی تطبیق قانون تأثیر دارد.
- فرهنگ قانونشکنی و خودسری و افتخار به آن توسط اکثریت افراد جامعه.[8]
برای کنترول عوامل ایجادکننده و افزایش دهنده ی آمار کودکان کار، نیاز به طرح و تطبیق برنامه های کوتاه مدت و طولانی مدت، مانند؛ شناسایی کودکان کار و برقراری ارتباط با آنان، ایجاد سرپناه مناسب برحسب وضعیت کودکان کار و خانواده های آنان، تدوین قوانین و مقررات مورد نیاز برای حمایت کودکان کار، مشخص کردن سازمان یا سازمان های مسؤول حمایت از کودکان کار، استفاده از مشارکت های مردمی در حمایت از کودکان کار و ایجاد شبکه نظام مند و یکپارچه مراقبت و حمایت از این کودکان، فرهنگسازی در زمینه شیوههای برخورد مردم با کودکان کار، سرمایهگذاری های اقتصادی و فرهنگی در شهرهای کوچک که مانع از مهاجرت به مراکز شهرها می‌گردد، آموزش اجباری همراه با حمایت های دولت و مردم، ایجاد فرصت های آموزشی برای کودکانی است که از تحصیل بازمانده اند، تأمین معاش، کاهش هزینه های تحصیلی و زیست محیطی، تشکیل سازمان ها و نهادهای رسمی متولی رسیدگی به وضع تربیت، اشتغال و تحصیل این کودکان و بررسی سطوح طبقات زیر خط فقر.[9]
نتیجه گیری
به اساس بررسی های فوق به این نتیجه می رسیم که وضعیت حقوقی اطفال در کشور ما افغانستان، خوب به نظر نمی رسد؛ زیرا بارها دیده شده است که از اطفال و کودکان سوء استفاده صورت گرفته است. برای نمونه اطفال به کارهای شاقه وادار شده اند، به صورت وافر مورد خشونت و توهین و تحقیر قرار گرفته‌اند و از ایشان سربازگیری صورت گرفته است. از جانب دیگر به وضوح مشاهده می شود که در سطح کل جامعه بشری و به طور ویژه در جامع هی ما افغانستان مردم از احکام و مفاد قوانین نافذه و اسناد بین المللی ناظر بر حقوق کودکان آگاهی حقوقی لازم ندارند.
از اینرو برای جلوگیری از استثمار کودکان و رفع معضله ی كودكان کار، نیاز مبرم به برنامه ریزی منسجم، نظام مند و همه جانبه در راه رفاه و توسعه ی اقتصادی و اجتماعی کشور می گردد.
پیشنهادات
برای حل معضل کودکان کار موارد ذیل پیشنهاد می گردد:
- آموزش همگانی به ویژه والدین به منظور تغییر نگرش های نامطلوب نسبت به کودکان و بلند بردن سطح آگاهی عموم افراد جامعه در مورد حقوق کودکان.
- ایجاد زمینه های کار برای مردان و زنان جامعه با نظرداشت حفظ آبرو و حیثیت زن و مرد، در محیط کاری، تا از طریق آن بتوانند، تأمین نفقه ی سالم خانواده و متعلقین خود را بنمایند.
- تبلیغ و ترویج فرهنگ زکات در جامعه توسط رسانه ها، امامان مساجد، ملکان قریه ها، وکلای گذر، معلمین و سایر اصحاب قلم و سخن.
- ایجاد اداره ی جمع آوری زکات، تا برای جمع آوری زکات مقررات مربوطه را تدوین و طبق آن زکات را جمع آوری نماید.
- توزیع زکات طبق فورمول قرآنی برای مستحقین آن، تا نیازمندان مجبور نشوند کودکان خود را به کار اعزام نمایند.
- زمینه های آموزش با کیفیت برای تمام کودکان مطابق صراحت مواد ۴۹ و۵۱ قانون حمایت حقوق طفل و ماده ی ۴۳ قانون اساسی توسط دولت فراهم گردد.
- مادهی (۴۹) قانون حمایت حقوق طفل چنین صراحت دارد: «(۱) تعلیمات متوسطه یا اساسی در افغانستان اجباری می باشد. (۲) تعلیمات دوره های قبل از مکتب، دوره های تعلیمات متوسطه ثانوی، تخنیکی، مسلکی، حرفوی، هنری، تعلیمات رسمی اسلامی در مؤسسات تعلیمی و تربیتی دولتی برای اطفال به صورت رایگان تأمین می گردد.»
- مادهی (۵۱) قانون حمایت حقوق طفل چنین صراحت دارد: «هیچ شخص به شمول والدین، سرپرست یا کارفرما حق ندارد، مانع تعلیم و آموزش طفل گردد، یا او را از حق تعلیم محروم نماید. دولت مکلف است، تدابیری را اتخاذ نماید، تا زمینه ی تعلیم و آموزش طفل را فراهم سازد.»
- مادهی (۴۳) قانون اساسی چنین صراحت دارد: « تعلیم حق تمام اتباع افغانستان است که تا درجه ی لیسانس در مؤسسات تعلیمی دولتی به صورت رایگان از طرف دولت تأمین می‌گردد. دولت مکلف است به منظور تعمیم متوازن معارف در تمام افغانستان، تأمین تعلیمات متوسطه ی اجباری، پروگرام مؤثر طرح و تطبیق نماید و زمینه ی تدریس زبان های مادری را در مناطق که به آن ها تکلم می‌کنند، فراهم کند.»
- ایجاد ضمانت مدنی و تأمینات برای تطبیق قوانین در مورد ممنوعیت کار کودکان در ضمن ضمانت اجرایی جزایی.
سؤالات
- کودکان کار به کدام گروپ از کودکان اطلاق میشود؟
- کدام حقوق کودکان کار، به شکل گسترده نقض گردیده و نادیده گرفته می شود؟
- در به وجودن آمدن کودکان کار آیا نقش خانوادهها بیشتر است؟ یا اینکه دولت ها به وظایف خود عمل نکرده و سبب گردیده کودکان کار به وجود آمده و آمار شان افزایش یابد؟
- علل اصلی و اساسی به وجود آمدن و گسترش پدیدهی کودکان کار چیست، خوب خواهد بود اگر علل و نواقص مذکور تبیین گردند؟
- چرا دولت ها به خاطر کودکان کار اقدامات قانونی و عملی را انجام نمیدهند، علت اصلی در نبود قوانین است، یا در تعهد مسؤولین دولتی مشکل وجود دارد که برای نجات و کنترول کودکان کار و ایجاد سهولت ها به ایشان اقدامی صورت نمی گیرد؟
- اگر به صورت دقیق و با جزئیات به موضوع وارد شویم کدام خلا های قانونی وجود دارد که باعث شده است تا کودکان کار به وجود آمده و در حال افزایش باشد؛ بهتر است خلاهای مذکور را بیان نمایید؟
- اگر از واقعیت چشمپوشی ننماییم، یک رشته قواعد و مقررات در خصوص حمایت از کودکان کار و جلوگیری از اینکه کودکان به کودکان کار مبدل شوند، وجود دارند؛ ولی مشکلات عملی سبب افزایش کودکان کارگردیده است، در این خصوص اگر نظر و دیدگاه خود را شریک نمایید بهتر است؟
- قوانینِ داخلی افغانستان در خصوصِ کودکان کار چه قواعد و مقررات را پیشبینی نموده است و کنوانسیونهای بینالمللی ناظر بر حقوق کودک، چه هدایات مشخصی در خصوص حقوق کودکان به ویژه برای تقلیل آمار کودکان کار چه مقرراتی را تصریح داشته است، قواعد مشخص متذکره را بیان دارید؟
- برای حل معضلات کودکان کار کدام اقدامات قانونی نیاز است و نیز کدام نوع اقدامات عملی، باید صورت گیرد؛ اگر به صورت مشخص و منحیث رهنمود و شماره وار در این خصوص رهنمایی داشته باشید، خوب است؟
- به حیث جمع بندی موضوع، نظر و دیدگاه شما در خصوص کودکان کار، حقوق کودکان کار، مشکلات حقوقی فرا راه نیل کودکان کار به حقوق شان، وظایف دولت ها در خصوص کودکان کار، اگر پیامی دارید، ارایه نمایید؟
- [1] – صبح رویش sobherouyesh.com
- [2] – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد wikipedia.org
- [3] – هدفمند نبی‌پور، هدایت‌الله.« حقوق اطفال در اسلام و اسناد بین الملل» دوره 1399، شماره 13، اسفند 1399، صفحه 135-182. مطالعات حقوق اسلامی http://ls.miu.edu.af/article_100037.ht
- [4] – آنلاین ورد https://www.onlineword.ir/download
- [5] – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد wikipedia.org
- [6] – حلفی، علی.«علل بوجود آوردنده پدیده کودکان کار و خیابانی و اثرات . تبعات آن بر پیکره جامعه» https://apcl.org.ir
- [7] – (طلوع نیوز) https://tolonews.com
- [8] – پامیر « عوامل بازدارنده نظم و تطبیق قانون در افغانستان» www.zendagi.com
- [9] – گنجینه معارف https://hawzah.net
